Κριτική
Μαρία Μαντουβάλου.
Ομότιμη Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.
Σχετικά με την Έκθεση « Βυζαντινές Μεταγραφές» της Μ.Σ.Σκούρτα
Οι “Βυζαντινές μεταγραφές” της Σμαράγδας Σκούρτα ,με όλες τις παραλλαγές τους σε υλικό και τεχνικές ,αντανακλούν την αυστηρότητα και αφομοίωση στο έργο που διαπιστώνει ως βασικό γνώρισμα στην Βυζαντινή Ζωγραφική ο Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας. Οι συνεχείς εμβαθύνσεις της στην ιερή γεωμετρία,που χαρακτηρίζουν την εικαστική της γλώσσα ,υποστηρίζονται από την σεμνή γνώση και επιδεξιότητα του χειροτέχνη στις τεχνικές που διδάχτηκε από τους δασκάλους της. Από την επίμονη ,σε μεγάλο βαθμό ,μοναχική πορεία της,κατασκευάστηκε μια “θάλασσα” από μάνταλες διαφόρων τεχνικών και υλικών, τυποποιημένες μέσα σε μια “πολύμορφη πειθαρχία ελευθερίας”. Αντανακλούν τους δρόμους που , μέσα την βυζαντινή παράδοση ,έγιναν σταδιακά βιωματικό στοίχημα και “μοίρα”στην πνευματική πορεία, στην οποία ωθεί την Σμαράγδα Σκούρτα το προσωπικό της πάθος .
Από που πηγάζει όλη αυτή η -πέρα από συμβατικούς ορισμούς και κατηγοριοποιήσεις-ροή εικόνων -μάνταλες,μιας απίστευτης ποικιλίας , δύναμης, ηρεμίας,πνευματικής γαλήνης ?
Τι αντιπροσωπεύει για την δημιουργό τους -και για εμάς/εμένα/όλους μας – αυτή η απέραντη θάλασσα αέναων διαφοροποιήσεων,επαναπροσεγγίσεων, "ήρεμων ανατροπών”(υπογραμμίζω την φαινομενική αντίφαση),όπου κάτω από την γαλήνια επιφάνειά της, διαισθάνεσαι, να αντανακλώνται τόσο οι εντάσεις/πάλη της ζωής όσο και η έλξη για την προσπάθεια υπέρβασης τους ?
Κάπως έτσι θα μπορούσα, ενδεικτικά, να διατυπώσω τις γεμάτες ερωτηματικά αντιδράσεις μου, όταν είδα για πρώτη φορά συγκεντρωμένο,ένα πολύ μεγάλο μέρος της δουλειάς αυτής-και μάλιστα με καθόλου τυπικά “εκθεσιακούς” - αλλά με, σχεδόν μαγικά,γοητευτικούς- όρους, στο σπίτι και στον κήπο του. Τέτοιου τύπου ερωτηματικά, άλλωστε, πάντα αναδύονται, όταν βρεθώ σε ένα “καλλιτεχνικό σύμπαν”, πού με προσελκύει ιδιαίτερα, δημιουργώντας ένα είδος “ανεπίγνωτης γνώσης” -που απαιτεί όμως να εμπλουτιστεί και με όσα προσφέρει η μύηση στην ιστορία και την διαδρομή που διανύθηκε πριν την γέννηση του.
Μου είναι αδύνατο να περιγράψω την λάμψη των ματιών,τους τόνους της φωνής, τις κινήσεις και χειρονομίες που στην αργή μας συζήτηση ξεδίπλωσαν την ένταση των τυχαίων (?) συναντήσεων της Σμαράγδας Σκούρτα με χρώματα,τεχνικές ζωγραφικής, ιδιότητες υλικών, πολιτισμούς, δασκάλους, σχολεία, έργα, μουσεία, εκκλησίες και τοπία. Παρατήρηση πραγματολογική. Η απαρίθμηση σπουδών και έργων στο “βιογραφικό σημείωμα” δεν αφήνει να διαφανεί αυτή η ένταση που αισθάνθηκα ότι καθόρισε την καλλιτεχνική πορεία και το έργο της .
Συνδετικό νήμα σ' όλα αυτά,τολμώ να πω, το πάθος. Το πάθος για την δημιουργία, την τέχνη, την κατάκτηση του προσωπικού δρόμου, της προσωπικής έκφρασης και αλήθειας. Αλλά και για το υλικό, τις τεχνικές,την σεμνή γνώση και επιδεξιότητα του χειροτέχνη. Και ακόμη για την αναζήτηση της πάντα ασύμπτωτης πορείας προς το εσωτερικό, πνευματικό “εγώ”,προς το “αμετάβλητο”που εμπεριέχεται μέσα στην κίνηση του Κόσμου.
“Μεταγραφές”.Ήταν η έννοια που τράβηξε ιδιαίτερα την σκέψη μου στην προσέγγιση του έργου της Σμαράγδας Σκούρτα πριν το επισκεφτώ.
Ξέρουμε ότι πάντα “μεταγραφές /αναδημιουργίες” κλασσικών έργων συχνά συγκροτούν εισόδους για την διδασκαλία -η την μύηση - στους δρόμους της τέχνης. Ειδικότερα όμως, ξέρουμε ότι στην διάρκεια του προηγούμενου μισού αιώνα, οι “επανεξετάσεις / αναθεωρήσεις/νέες επισκέψεις , κλπ.” προηγούμενων κυρίαρχων τάσεων στην δυτική τουλάχιστον τέχνη, χαρακτηρίζουν σημαντικό μέρος της όλης καλλιτεχνικής παραγωγής. Να προσθέσουμε ακόμη ,ότι κατά την πιο πρόσφατη φάση των ραγδαίων μεταλλαγών, στο πλαίσιο των οποίων “ο τομέας του πολιτισμού” αποκτά κεντρικό οικονομικό /επιχειρηματικό ρόλο , οι “μεταγραφές/νέες επισκέψεις/ αναδημιουργίες”σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης, κρατώντας πάντα τον διαλεκτικό /μαιευτικό τους ρόλο, επιφορτίζονται και με τον ρόλο της προβολής τόπων και προιόντων .
Δεν υπονοείται με την αναφορά αυτή μόνο ο -υπαρκτός- κίνδυνος μιας έντονης ώθησης σε εμπορευματοποίηση προθέσεων και πρακτικών των καλλιτεχνών. Διαπιστώνεται κυρίως ότι η εμβάθυνση στους δρόμους της παράδοσης , συνοδεύεται, εκ των πραγμάτων σήμερα, και από τις παγίδες που στήνουν οι σειρήνες της εποχής. Και ωθούμαι έτσι να διατυπώσω την άμεση αίσθηση μου από την επαφή με το έργο της Σμαράγδας Σκούρτα. Οτι δηλ. αυτό, προορισμένο από την δημιουργό του για την βαθύτερη βίωση της παράδοσης και του πολιτισμού μας, δεν διασταυρώνεται πουθενά με κινδύνους αυτού του είδους.
Ποιό όμως ,το Βυζάντιο της Σμαράγδας Σκούρτα και ποιές οι παρορμήσεις και πνευματικές αναζητήσεις που στρέφουν το πάθος της στις “μεταγραφές” αυτές και καθοδηγούν το έργο της?
Η Βυζαντινή ζωγραφική περιλαμβάνει ένα “σύμπαν” από εικαστικές εκφράσεις και γλώσσες, που αναδύθηκαν σε λαούς και τόπους από την εγγύς Ανατολή μέχρι τα Δυτικά της Μεσογείου,για μια χρονική περίοδο μεγαλύτερη της χιλιετίας. Υλικό τους οι ιστορικές ροές, συνέχειες και ασυνέχειες,που διαπλέκονται με πανάρχαιους πολιτισμούς,θρησκείες -παλιές και νέες- πολέμους και ανακαλύψεις. Μέσα σε αυτό το σύμπαν η κλασσική και ελληνιστική παράδοση,συναντάει και συντίθεται πολύμορφα, με την εικαστική παράδοση των πολιτισμών της Εγγύς Ανατολής. Και αυτό το “δίπολο” γίνεται ένας μίτος που μπορεί να μας καθοδηγήσει μέσα στην πολυμορφία των εικαστικών εκφράσεων ,στους τόπους που, κατά περιόδους, άνθισε η Βυζαντινή τέχνη.
Οι “νέες επισκέψεις” μου στην Βυζαντινή τέχνη με όχημα το έργο της Σμαράγδας Σκούρτα,
με οδήγησαν να αναζητήσω την σκέψη του παντοτινού δάσκαλου Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα. Αντιγράφω σπαράγματα από το κείμενο του “ Ανάλυση για την Βυζαντινή Ζωγραφική”.
(...)Η βυζαντινή τέχνη είναι μοναδική και άφθαστη στο ότι επινόησε σχήματα ταυτόσημα με σύμβολα υπερβατικά των αχράντων μυστηρίων,λειτουργικούς αίνους που βασίζονται σε μιαν υπερκόσμια γεωμετρία,κατοπτρισμούς ουρανίων ενοράσεων, νοητά αρχέτυπα-κάτι σαν άλλου είδους ινδικά η θιβετιανά “μάνταλα”.Δεν υπάρχει τέχνη πιο αυστηρή.(...)Ο καλλιτέχνης δεν υπάρχει. Έχει αφομοιωθεί με την απόδοση μιας οντότητας που τον απορροφά και τον εξουθενώνει ολοκληρωτικά(...) Πρέπει να πω ότι οι θέσεις αυτές μου αντήχησαν ως “σχολιασμοί” στις αντιδράσεις μου κατά την πρώτη προσέγγιση μου με το έργο - και μίτος στην προσπάθεια μύησης στην διαδρομή του.
Η ίδια η Σμαράγδα Σκούρτα γράφει για το έργο της. “ο αρχαίος κόσμος ,με την ανιμιστική ερμηνεία της φύσης, συναντά τους κήπους της Ανατολής,τους τόπους των παραμυθιών που ταξιδεύουν από στόμα σε στόμα στο μωσαϊκό του ελληνιστικού κόσμου, αλλά και του Μεσαίωνα της Ευρασίας” Και ότι επιχειρεί “απεικονίσεις μοτίβων των βυζαντινών χειρογράφων,με μια καινούρια ανάγνωση που αναπαριστά συμβολικά την πνευματικότητα του Βυζαντίου.” Για τις Μάνταλες γράφει ότι “ως αισθητικές εικόνες,όπως στα όνειρα, στερούνται σεναρίου(...) Ως μεταγραφές αναπαριστούν ενέργειες (και...) διαδέχονται η μία την άλλη σαν καλειδοσκόπιο της χωροχρονικής ακολουθίας από το τότε στο σήμερα.”(...)”Η ανάδυση λοιπόν νοήματος στην μεταγραφή μιας λεπτομέρειας ενός χειρογράφου,” “ενός μικρού κομματιού αρχαίας εικόνας,(...)βρίσκεται στην σχέση της με την ποιητική γλώσσα,την ονειροπόληση(...) τον χρόνο της συλλογικής μνήμης”(...), “Η ιστορία”μας λέει ακόμη,¨απαλάσσεται από το χρονικό σύμπλεγμα της”, “τα κέντρα της ανθρώπινης μοίρας, επαναπροσδιορίζονται από την ερμηνευτική της εικαστικής πράξης”και η σκηνοθεσία της μεταγραφής (των σπαραγμάτων)“δανείζεται λόγο από την γλώσσα των χρωμάτων”.
Τώρα το έργο αντιμετωπίζει την μεγάλη πρόκληση της έκθεσης του σε χώρο δημόσιο εκθεσιακό, όχι ιερής αρχιτεκτονικής και προορισμού. Διαισθάνομαι ότι η Σμαράγδα Σκούρτα έχει την δύναμη και την εμπειρία από τις “διαλογιστικές συνθέσεις”της και τις μεγάλες διατάξεις σε “λάβαρα” και “χάρτες από 10 εκ ως 10 μ.”,να ξεπεράσει την πρόκληση, εμβαθύνοντας και άλλο στην ιερή γεωμετρία σε αυτήν την κλίμακα, και προσφέροντας νέες όψεις στην πολυμορφία και τον πλούτο των Βυζαντινών Μεταγραφών. Της το εύχομαι και μας το εύχομαι,περιμένοντας πολλά από την δυναμική που θα προσφέρει στο έργο η ίδια η έκθεση του.